Ενδοοικογενειακή Βία: Μια Λανθάνουσα Μορφή Καταπάτησης Των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων

Η προστασία και η προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αποτελεί αναμφισβήτητα κύριο μέλημα των λαών, με πληθώρα δεσμευτικών νομικών κειμένων σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο να την εγγυάται. Τί συμβαίνει, όμως, όταν τα δικαιώματα αυτά καταπατούνται μέσα στον ίδιο τον θεσμό της οικογένειας; Στην περίπτωση αυτή, αναφερόμαστε στο φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας, η οποία -ανεξαρτήτως γεωγραφικών και χρονολογικών παραγόντων- έχει καταστεί από τις βασικότερες υποκρύπτουσες μορφές καταπάτησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, και δη του δικαιώματος στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, του δικαιώματος στην ακεραιότητα του προσώπου, της αρχής της απαγόρευσης των διακρίσεων, του δικαιώματος στην ισότητα μεταξύ φύλων, της απαγόρευσης βασανιστηρίων, ακόμη και του δικαιώματος στη ζωή.

Έννομη προστασία και Ορισμός ενδοοικογενειακής βίας

Σε επίπεδο έννομης προστασίας κατά της ενδοοικογενειακής βίας, η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την πρόληψη και την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας -η οποία υπεγράφη τον Μάιο του 2011 στην Κωνσταντινούπολη, και τέθηκε σε εφαρμογή τον Αύγουστο του 2014- αποτελεί το πρώτο νομικά δεσμευτικό μέτρο στην Ευρώπη, και την πιο ολοκληρωμένη διεθνή συνθήκη για την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας. Η σύμβαση αντιμετωπίζει σφαιρικά και διεξοδικά τις διαφορετικές μορφές βίας κατά των γυναικών, αποδίδοντας το φαινόμενο αυτό στο ευρύτερο πλαίσιο της έμφυλης βίας, εξαιτίας της ανισότητας των φύλων και της έλλειψης σεβασμού προς τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη γυναικεία αξιοπρέπεια. Θέτει ως πυλώνες την πρόληψη της βίας, την προστασία των θυμάτων, τη δίωξη του δράστη και την παρακολούθηση της εφαρμογής της σύμβασης, και δεσμεύει τα κράτη που θα την υπογράψουν και θα την εφαρμόσουν σε διεθνή συνεργασία και χάραξη κοινής πολιτικής επί των θυμάτων της ενδοοικογενειακής βίας – τα οποία, στην πλειοψηφία τους, είναι γυναίκες και παιδιά. Ενδεικτικά, να αναφέρουμε ότι 12 κράτη-μέλη έχουν υπογράψει και επικυρώσει τη σύμβαση, ενώ 13 κράτη-μέλη (μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα) την έχουν υπογράψει, αλλά όχι επικυρώσει. Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, υπάρχει πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (Μάρτιος 2016) και ψήφισμα του Ευρωκοινοβουλίου (Νοέμβριος 2016) υπέρ της προσχώρησης της Ε.Ε. στη σύμβαση, ωστόσο δεν έχει ακόμη επιτευχθεί.

Τι εννοούμε όμως με τον όρο ενδοοικογενειακή βία;

Ένας ευσύνοπτος και πλήρης ορισμός είναι αυτός που παρέχεται στο άρθρο 3, εδάφιο β’ της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης, το οποίο ορίζει πως: «Ο όρος ‘ενδοοικογενειακή βία‘ περιλαμβάνει κάθε πράξη φυσικής, σεξουαλικής, ψυχολογικής ή οικονομικής βίας, η οποία συμβαίνει εντός της οικογένειας ή οικογενειακής μονάδας, ή μεταξύ πρώην ή νυν συζύγων ή συντρόφων, ανεξάρτητα ή όχι του κατά πόσο ο δράστης μοιράζεται ή έχει μοιρασθεί την ίδια κατοικία με το θύμα».

Από τον ανωτέρω ορισμό προκύπτουν ποικίλα συμπεράσματα. Σε πρώτο βαθμό, σχετικά με τις μορφές εκδήλωσης του φαινομένου, ο ορισμός αναφέρει ρητά ότι δεν περιορίζεται μόνο σε άσκηση σωματικής βίας, αλλά και ψυχολογικής (υποτίμηση αξιοπρέπειας, χειραγώγηση, προσβολή προσωπικότητας), οικονομικής βίας (στέρηση οικονομικών πόρων απαραίτητων για τη διαβίωση του θύματος), όπως επίσης σεξουαλικής βίας και παρενόχλησης. Η διαπίστωση αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς πολλά κρούσματα ενδοοικογενειακής βίας δεν γίνονται αντιληπτά από τα θύματα, τα οποία πιστεύουν ότι, εφόσον δεν κακοποιούνται σωματικά, δεν υφίστανται κανένα είδος εκμετάλλευσης ή βίας. Σε δεύτερο βαθμό, ο ορισμός ορθώς χρησιμοποιεί μια διευρυμένη έννοια των όρων της οικογένειας και της συντροφικότητας, και τονίζει -προς αποφυγή παρεξηγήσεων- ότι η ενδοοικογενειακή βία τυγχάνει εφαρμογής, ανεξαρτήτως αν ο δράστης έχει μοιραστεί, μοιράζεται ή όχι την ίδια κατοικία με το θύμα. Επιπλέον, όσον αφορά το πρόσωπο του θύματος, δεν γίνεται ρητή και περιοριστική αναφορά στη σύμβαση, αφού το ε’ εδάφιο του ιδίου άρθρου αναφέρει πως «ο όρος ‘θύμα‘ περιλαμβάνει οποιοδήποτε πρόσωπο το οποίο αποτελεί αντικείμενο της συμπεριφοράς που προσδιορίζεται στο εδάφιο β’ «. Επομένως, θύμα ενδοοικογενειακής βίας μπορεί να είναι οποιοδήποτε μέλος της οικογένειας, ωστόσο -στατιστικά μιλώντας- θύματα της συμπεριφοράς αυτής τυγχάνουν, κατά κύριο λόγο, οι γυναίκες, τα ανήλικα τέκνα και οι ηλικιωμένοι συγγενείς.

Βαθύτερα αίτια του φαινομένου διεθνώς

Με μια πρώτη σκέψη, θα αρκούμασταν να αποδώσουμε την εγκληματική συμπεριφορά της ενδοοικογενειακής βίας σε ψυχοπαθητικούς παράγοντες του δράστη – σε εθισμό σε ναρκωτικές ή αλκοολούχες ουσίες, σε λανθασμένα πρότυπα συμπεριφοράς (αυταρχικά, νευρικά, βίαια) μέσα στα οποία έχει μεγαλώσει και ο ίδιος, ή σε νευρολογική δυσλειτουργία του ίδιου του ατόμου. Όλα τα ανωτέρω αποτελούν σαφώς αιτίες του φαινομένου, ωστόσο η κύρια αιτία είναι άλλη. Η ανισότητα μεταξύ των δύο φύλων που υιοθετούν απροκάλυπτα στη νομοθεσία τους διάφορα κράτη -ή και εμμέσως, μέσω πρακτικών διάκρισης μεταξύ άνδρα και γυναίκα- έχει ως αποτέλεσμα, αφενός, η γυναίκα να μην αντιλαμβάνεται ότι υφίσταται ενδοοικογενειακή βία -αφού τα νομικά κείμενα και τα κοινωνιολογικά πρότυπα της έχουν εμφυσήσει την ιδέα της κατωτερότητας και της υποδούλωσης στο άλλο φύλο-, αφετέρου, όταν αυτές τολμούν να υπερασπιστούν το πρόσωπό τους, οι κυβερνητικές, εισαγγελικές και αστυνομικές αρχές να είναι δύσπιστες απέναντι σε καταγγελίες, και να απαιτούν απτές αποδείξεις για να καταγράψουν περιστατικά βίας, αδυνατώντας να προστατέψουν αποτελεσματικά τα θύματα. Σε πολλές περιπτώσεις, μάλιστα, το σύστημα απονομής δικαιοσύνης για τέτοια ζητήματα είναι ιδιαίτερα δαπανηρό ή/και μεροληπτικό υπέρ των δραστών, διαιωνίζοντας έτσι το φαύλο κύκλο της ενδοοικογενειακής βίας.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αδιαφορίας των κρατικών αρχών και του συστήματος δικαιοσύνης -με τραγικά αποτελέσματα για τα θύματα- είναι η υπόθεση Opuz κατά Τουρκίας (ΕΔΔΑ 09/06/2009). H Nahide Opuz ήταν παντρεμένη με ένα βίαιο σύζυγο, ο οποίος, από το 1995 έως το 2008, ασκούσε ψυχολογική και σωματική βία, απειλώντας τη ζωή της ίδιας και της μητέρας της, με αποκορύφωμα τον εν ψυχρώ πυροβολισμό της τελευταίας το 2002, και τον ακαριαίο θάνατό της. Οι δύο γυναίκες είχαν προσφύγει επανειλημμένως στις αστυνομικές αρχές ζητώντας προστασία, ωστόσο, από φόβο, στη συνέχεια απέσυραν κάθε φορά τις κατηγορίες, με αποτέλεσμα οι αστυνομικές και εισαγγελικές αρχές να αδιαφορούν και να μην συνεχίζουν την εξέταση ή, ακόμη και όταν η υπόθεση έφτανε ενώπιον των δικαστηρίων, ο σύζυγος να αφήνεται ελεύθερος, ελλείψει επαρκών στοιχείων ενοχής (όπως δήλωναν). Ακόμη και μετά το φόνο της πεθεράς του, ενώ αρχικά είχε καταδικαστεί σε ισόβια, τελικά η ποινή μειώθηκε, με την αιτιολογία ότι διετέλεσε το έγκλημα ύστερα από πρόκληση της θανούσης, η οποία -όπως υποστήριζε ο ίδιος- απειλούσε την οικογενειακή γαλήνη του. Το ΕΔΔΑ καταδίκασε την Τουρκία για παραβίαση του δικαιώματος στη ζωή (αρ. 2 ΕΣΔΑ), της απαγόρευσης των βασανιστηρίων (αρ. 3 ΕΣΔΑ) και της απαγόρευσης διακρίσεων με βάση το φύλο (αρ. 14 ΕΣΔΑ), καθώς οι τουρκικές αρχές δεν έλαβαν κανένα μέτρο περί προστασίας των θυμάτων, των οποίων η ζωή απειλούταν συνεχώς, και μεροληπτούσαν υπέρ του άνδρα δράστη.

Η συγκεκριμένη υπόθεση είναι μία από τις πολλές περιπτώσεις ενδοοικογενειακής βίας που συμβαίνουν καθημερινώς στην Τουρκία και σε άλλες ιδεολογικά παρόμοιες χώρες, οι οποίες -προφασιζόμενες κοινωνικούς παράγοντες περί κυριαρχίας του συζύγου επί της γυναίκας- δικαιολογούν τη χρήση βίας, αδυνατώντας να συνειδητοποιήσουν ότι ο οικουμενικός χαρακτήρας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αντικρούει οποιαδήποτε δικαιολογία περί παραδόσεων και εθίμων. Παρατηρούμε, επομένως, ότι βαθύτερη αιτία του φαινομένου φαίνεται να είναι η στάση των χωρών που θεωρούν τα κρούσματα της ενδοοικογενειακής βίας ως εσωτερικά ζητήματα της οικογένειας, και όχι ως καταφανή καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Στο πλαίσιο αυτό κινείται και η Ρωσία, η οποία τείνει να αποποινικοποιήσει κάποιες «ήπιες» μορφές ενδοοικογενειακής βίας, επιβάλλοντας απλώς πρόστιμο στους παραβάτες, ώστε να προστατευθεί -όπως υποστηρίζει- η οικογενειακή συνοχή από την παρέμβαση του κράτους. Την ίδια στιγμή, στατιστικές αναφέρουν επισήμως ότι το 40% των εγκλημάτων βίας στη Ρωσία τελούνται στο πλαίσιο της οικογένειας. Η Ρωσία φαίνεται να έχει αποτύχει στις διεθνείς εγγυήσεις που έχει αναλάβει έναντι των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς -παρότι μέλος της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για την εξάλειψη όλων των μορφών διακρίσεων κατά των γυναικών (CEDAW)- μέσω έκθεσης της επιτροπής CEDAW, το 2015, δέχτηκε επικρίσεις για τα υψηλά ποσοστά βίας και για την έλλειψη αποτελεσματικής νομοθεσίας κατά των γυναικών, συμπεριλαμβανομένης και της ενδοοικογενειακής. Ομοίως -παρότι μέλος της Διεθνούς Σύμβασης για τα δικαιώματα του παιδιού-, το 2014, η έκθεση της επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα των ανηλίκων, κάλεσε τη Ρωσία να λάβει άμεσα μέτρα για να εξαλείψει την βία κατά των παιδιών.

Στη Μαλαισία, προκειμένου οι βιαστές να αποφύγουν την κατηγορία περί σεξουαλικής κακοποίησης, παντρεύονται τα θύματά τους, καθώς ο συζυγικός βιασμός δεν θεωρείται ποινικό αδίκημα στη χώρα. Αυτή η αποτρόπαια «λύση διαφυγής» χρησιμοποιείται ακόμη και από εκείνους που βιάζουν παιδιά, εφόσον ο παιδικός γάμος επιτρέπεται σύμφωνα με το αστικό δίκαιο. Οι νόμοι αυτοί καταπατούν αυτόματα όλες τις υποχρεώσεις που έχει αναλάβει η Μαλαισία από την επικύρωση της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών, για την εξάλειψη όλων των μορφών διακρίσεων κατά των γυναικών (CEDAW), και οι πρακτικές της κυβέρνησης αφήνουν εκτεθειμένες γυναίκες και παιδιά σε σεξουαλική και ενδοοικογενειακή βία.

Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, πανευρωπαϊκή έρευνα που διεξήχθη από τον Οργανισμό Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRA), και δημοσιεύθηκε το 2014, καταδεικνύει ότι:

• Περίπου 13 εκατομμύρια γυναίκες στην Ε.Ε. έχουν πέσει θύματα σωματικής βίας κατά τους 12 μήνες που προηγήθηκαν των συνεντεύξεων της έρευνας, αριθμός που αντιστοιχεί σε ποσοστό στο 7% των γυναικών ηλικίας 18-74 ετών στην Ε.Ε. .
• Περίπου 3,7 εκατομμύρια γυναίκες στην Ε.Ε. έχουν υποστεί σεξουαλική βία κατά τους 12 μήνες που προηγήθηκαν των συνεντεύξεων της έρευνας, αριθμός που αντιστοιχεί σε ποσοστό στο 2% των γυναικών ηλικίας 18-74 ετών στην Ε.Ε.
• Μία στις τρεις γυναίκες (32%) έχει πέσει θύμα ψυχολογικής κακοποίησης από στενό σύντροφο, νυν ή τέως. Εδώ περιλαμβάνονται συμπεριφορές όπως: η μείωση της προσωπικότητας και ο εξευτελισμός της συμμετέχουσας κατ’ ιδίαν ή δημοσίως, η απαγόρευση της εξόδου από το σπίτι ή ο εγκλεισμός στο σπίτι, ο εξαναγκασμός σε παρακολούθηση πορνογραφικού υλικού, η τρομοκράτηση ή ο εκφοβισμός, καθώς και η απειλή χρήσης βίας εναντίον της ίδιας ή αγαπημένου προσώπου της.

Από την έρευνα προκύπτει μια εικόνα εκτεταμένης κακοποίησης, η οποία αφορά τη ζωή πολλών γυναικών, αλλά η οποία δεν καταγγέλλεται συστηματικά στις αρχές, και δεν αντικατοπτρίζεται στα επίσημα στοιχεία των αρχών, από φόβο -ενδεχομένως- των θυμάτων, καθώς διάφορα κράτη δεν ακολουθούν πολιτική ισότητας μεταξύ των δύο φύλων.

Συμπέρασμα

Με βάση όλα τα ανωτέρω, οδηγούμαστε στη διαπίστωση ότι, προκειμένου να σταματήσει ο φαύλος κύκλος της ενδοοικογενειακής βίας, οφείλουν όλα τα κράτη σε εθνικό -πρώτα από όλα- επίπεδο να αντιμετωπίσουν την ενδοοικογενειακή βία ως ζήτημα δημόσιας -και όχι ιδιωτικής- φύσεως, παρέχοντας de jure και de facto εγγυήσεις ισότητας μεταξύ των δύο φύλων. Οφείλουν, επιπλέον, να επανεξετάσουν τη νομοθεσία τους στο ζήτημα καταπολέμησης ενδοοικογενειακής βίας, και να προσχωρήσουν -σε δεύτερο βαθμό- σε διεθνείς δεσμεύσεις για την προστασία των θυμάτων, μέχρι κάποια στιγμή τα στατιστικά στοιχεία να αποτελούν απλά ιστορικά απομεινάρια ενός παρωχημένου φαινομένου.

Πηγές:

1. Council of Europe (2011) Council of Europe Convention on preventing and combating violence against women and domestic violence. Available at: https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=090000168046031c (Accessed: 2 February 2017).
2. European Comission (2016) Η Επιτροπή προτείνει την προσχώρηση της ΕΕ στη Διεθνή Σύμβαση για την καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών. Available at: http://europa.eu/rapid/press-release_IP-16-549_el.htm (Accessed: 2 February 2017).
3. European Court of Human Rights (2009) European court of human rights. Available at: http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-92945 (Accessed: 2 February 2017).
4. Barr, H. (2017) Russia: Bill to Decriminalize domestic violence. Available at: https://www.hrw.org/news/2017/01/23/russia-bill-decriminalize-domestic-violence (Accessed: 2 February 2017).
5. Barr, H. (2017) Marrying your rapist in Malaysia. Available at: https://www.hrw.org/news/2017/01/26/marrying-your-rapist-malaysia (Accessed: 2 February 2017).
6. Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2014) Βία κατά των γυναικών: ανευρωπαϊκή έρευνα – Τα αποτελέσματα με μια ματιά. Available at: https://fra.europa.eu/sites/default/files/fra-2014-vaw-survey-at-a-glance-oct14_el.pdf (Accessed: 02 February 2017).

powerpolitics.eu