Εκείνες που έχτισαν τη Γιουγκοσλαβία

Το ξενοδοχείο «Ζλάτιμπορ» (1975-1981) στο Ούζιτσε της σημερινής Σερβίας, 

διά χειρός Σβετλάνα Κάνα Ράντεβιτς.

Μπορεί το αντιφασιστικό μέτωπο γυναικών της Γιουγκοσλαβίας να συνέβαλε, στο μέτρο που του αναλογούσε, στη μάχη κατά του άξονα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, προωθώντας, παράλληλα, τα φεμινιστικά αιτήματα για ισότητα· μπορεί το πρώτο μεταπολεμικό, σοσιαλιστικό σύνταγμα, του 1946, να παρείχε πλήρη δικαιώματα στις γυναίκες, με ταυτόχρονη προστασία τους στην παραγωγική διαδικασία· μπορεί, εντός των πρώτων δεκαετιών της ενιαίας λαϊκής δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας, να αυξήθηκε η παρουσία των γυναικών στα πανεπιστήμια και στις θέσεις εργασίας, ωστόσο η θέση και η χειραφέτηση της γυναίκας, σε πλήρη συντονισμό με τη μαρξιστική ιδεολογία και την εν γένει εφαρμογή της στο σιδηρούν παραπέτασμα, «πνίγηκαν» μέσα στην πάλη των τάξεων και εξαρτήθηκε από την ίση κατανομή του πλούτου, δίχως, ασφαλώς, να αποτελέσει ξεχωριστό ζήτημα.

Το τμήμα Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας στην κρατική κατασκευαστική 

εταιρεία Energoprojekt, τέλη του ’50. Προϊσταμένη διετέλεσε η Στέριτς.

Μία μεγάλη έκθεση στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (MoMA) της Νέας Υόρκης έρχεται να φωτίσει εκείνες τις γυναίκες που συνέβαλαν τα μάλα στον αρχιτεκτονικό και αισθητικό εκμοντερνισμό της πολυεθνικής πρώην Γιουγκοσλαβίας, η οποία, κατά τη δεκαετία του ’90, με την πτώση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» επί ευρωπαϊκού εδάφους, διελύθη εις τα εξ ων συνετέθη, δίχως να λείψει, όπως όλοι γνωρίζουμε, και πάλι το αίμα. Η έκθεση «Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia, 1948-1980» («Προς μία Τσιμεντένια Ουτοπία: Αρχιτεκτονική στη Γιουγκοσλαβία, 1948-1980») αποκαλύπτει τη σημαντική συμβολή των γυναικών αρχιτεκτόνων στην οικοδόμηση της χώρας –που συχνά «παραλείφθηκε» από την εγχώρια Ιστορία, ενώ επισημαίνει τον τρόπο κατά τον οποίον λησμονήθηκε η συνταγματική υπόσχεση ισότητας των δύο φύλων μεταπολεμικά.

Τα κεντρικά γραφεία της Energoprojekt στο Βελιγράδι, 

σχεδιασμένα από τη Μίλιτσα Στέριτς, τέλη της δεκαετίας του ’50. 

Εχει απομείνει μόνον ο σκελετός.

Η έκθεση ερευνά την πολεοδομία (όπως τον σχεδιασμό της πόλης των Σκοπίων και του Νέου Βελιγραδίου), την καθημερινή τεχνολογία, τον καταναλωτισμό, τα μνημεία και τη διεθνή παρουσία της γιουγκοσλαβικής αρχιτεκτονικής.

Με 400 σχέδια, μακέτες, φωτογραφίες και αρχειακά φιλμ, παρουσιάζεται, μεταξύ των γυναικών, το έργο σπουδαίων ανδρών αρχιτεκτόνων, όπως του Σέρβου Μπόγκνταν Μπογκντάνοβιτς (1922-2010), που συνδέθηκε όσο ελάχιστοι με την κατασκευή μνημείων του σοσιαλισμού, αλλά και των Κροατών Γιούρα Νάιντχαρντ (1901-1979) και Βέντσεσλαβ Ρίχτερ (1917-2002), καθώς και του Σλοβένου Εντβαρντ Ράβνικαρ (1907-1993). Ειδικά για τα μνημεία και τα ηρώα –του Μπόγκνταν Μπογκντάνοβιτς, ανάμεσα σε πλήθος άλλων– αξίζει να αναφερθεί η πρόσφατη έκδοση ενός μεγάλου φωτογραφικού πρότζεκτ με τα μνημεία της τότε Γιουγκοσλαβίας, όπως είναι σήμερα: του φωτορεπόρτερ Τζόναθαν «Jonk» Χιμένες, με τον τίτλο «Spomeniks».

Παρά ταύτα, το έργο των γυναικών αρχιτεκτόνων παραμένει εμβληματικό καθ’ όλες αυτές τις δεκαετίες. Αξίζει να αναφερθεί ότι αυξήθηκε η παρουσία τους στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, καθώς, επί παραδείγματι, έως το 1962, το 45% των πτυχιούχων της φημισμένης Σχολής Αρχιτεκτονικής του Ζάγκρεμπ ήταν γυναίκες, ενώ, έως το 1978, οι γυναίκες κατείχαν το ένα τρίτο του ενεργού εργατικού δυναμικού. Και πάλι, όμως, όπως αναφέρουν οι επιμελητές της έκθεσης στο MoMA Μαρτίνο Στιέρλι, Βλαντίμιρ Κούλιτς και Ανα Κατς, αυτή η πρόοδος δεν ήταν αρκετή για να εξαλείψει την ανισότητα εις βάρος των γυναικών, με εκείνες να παραμένουν κατά κανόνα νοικοκυρές και την πυρηνική οικογένεια βασική οικονομική και κοινωνική μονάδα κατά τη διάρκεια του καθεστώτος Τίτο. Χαρακτηριστικό, δε, είναι ότι, έως το 1971, οι γυναίκες κατείχαν λιγότερο από το 10% των διοικητικών θέσεων.

Ισως, πάντως, η τότε –ακόμα υπολειπομένη– θέση της γυναίκας ήταν εκείνη που καθόρισε τη σχεδιαστική κληρονομιά που άφησαν οι γυναίκες αρχιτέκτονες στη Γιουγκοσλαβία. Με επιμονή στον σχεδιασμό και στην κατασκευή μεμονωμένων διαμερισμάτων έως την κλίμακα της γειτονιάς, οι αρχιτέκτονες, όπως η Μπράνκα Τάντσιγκ Νόβακ (1927-2013), εστίασαν αρχικώς την προσοχή τους στον εκμοντερνισμό του νοικοκυριού, ακολουθώντας, εξάλλου, την παράδοση της γυναικείας παρουσίας στην εσωτερική διακόσμηση και στις εφαρμοσμένες τέχνες. Οπως αναφέρουν, άλλωστε, οι επιμελητές της έκθεσης, οι ελάχιστες γυναίκες αρχιτέκτονες που βγήκαν στο προσκήνιο το έπραξαν παρά την κυριαρχία των ανδρών και διόλου εξαιτίας της κατοχύρωσης της ισότητας των φύλων «στα χαρτιά».

«Αξίωσαν την παρουσία τους και μετατόπισαν το παράδειγμα»

Οι περισσότερες αρχιτέκτονες εργάστηκαν σε γραφεία ανδρών –ελάχιστες διατηρούσαν τα δικά τους– σε τεχνικά τμήματα μεγάλων κατασκευαστικών εταιρειών ή σε ερευνητικά κέντρα, όπως συνέβη με την περίπτωση της κοσμοπολίτισσας Μιμόζα Νεστόροβα - Τόμιτς (γεν. 1929), που εργάστηκε στο Ινστιτούτο Ντιζάιν και Αρχιτεκτονικής στα Σκόπια και συνέβαλε στο σχέδιο ανασυγκρότησης της πόλης μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1963, έχοντας ήδη συντελέσει στην αναδιαμόρφωση τμήματος της Οχρίδας. Ταυτόχρονα, η ίδια σχεδίασε το Μουσείο των Σκοπίων με τον Κίριλ Μουρατόφσκι (γεν. 1930), την περίοδο 1963-1972, ενώ έφθασε να καταλάβει τη θέση της διευθύντριας του ινστιτούτου από το 1986 έως το 1989. Μάλιστα, ο διάσημος αρχιτέκτων των Σκοπίων Γκεόργκι Κονσταντινόφσκι συμπεριέλαβε, με τιμητική αναφορά, τη Νεστόροβα - Τόμιτς στον τόμο «Πολεοδόμοι των Σκοπίων» (2003), στον οποίο θησαυρίζονται 39 γυναίκες αρχιτέκτονες επί συνόλου 276 ονομάτων.

Το μπρουταλιστικής αισθητικής ξενοδοχείο «Ποντγκόριτσα» (1964-1967), 

από τη Σβετλάνα Κάνα Ράντεβιτς. Σήμερα, απειλείται.

Εντούτοις, εκείνη που κατέλαβε την πιο ξεχωριστή θέση μεταξύ των γυναικών αρχιτεκτόνων της Γιουγκοσλαβίας ήταν η Μίλιτσα Στέριτς (1914-1998), προϊσταμένη του Τμήματος Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας στην κρατική κατασκευαστική εταιρεία Energoprojekt, η οποία είχε ιδρυθεί το 1951 και είχε επιφορτιστεί με τον σχεδιασμό πλείστων όσων έργων ενεργειακών, πολιτιστικών και εκπαιδευτικών υποδομών αλλά και κατοικιών σε όλη τη Γιουγκοσλαβία και στο εξωτερικό (Αφρική, Μέση Ανατολή κ.α.). Με σπουδές και εργασία στη Γιουγκοσλαβία και στη Δύση, η αρχιτέκτων βραβεύθηκε επανειλημμένως εντός και εκτός συνόρων. Κατέστη μέλος του Δ.Σ. και βοηθός γενική διευθύντρια της Energoprojekt, ενώ το εμβληματικότερο κτίριο που σχεδίασε ήταν εκείνο των κεντρικών γραφείων της εταιρείας στο Βελιγράδι (1956-1960).

Η πρώτη Μαυροβούνια

Απόφοιτη των τμημάτων Αρχιτεκτονικής και Ιστορίας της Τέχνης του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου και με υποτροφία Fulbright για να σπουδάσει με τον Λούις Καν στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια, η Μαυροβούνια Σβετλάνα Κάνα Ράντεβιτς (1937-2000) ανήκει στις ελάχιστες περιπτώσεις γυναικών αρχιτεκτόνων που διατήρησαν αυτόνομη πορεία – μάλιστα, υπήρξε η πρώτη γυναίκα αρχιτέκτων του Μαυροβουνίου. Είναι εκείνη που σχεδίασε το ξενοδοχείο «Ποντγκόριτσα» (1964-1967) στην πρωτεύουσα του Μαυροβουνίου, κερδίζοντας το κρατικό βραβείο Borba γι’ αυτό το έργο της. Σχεδιασμένο κατά μήκος του ποταμού Μοράτσα, το «Ποντγκόριτσα», παρά την μπρουτάλ σχεδιαστική αρχή, θέλησε να συνδυάσει τη συνομιλία του κτιρίου με το περιβάλλον, χρησιμοποιώντας σε όλους τους χώρους της ξενοδοχειακής μονάδας βότσαλα από τον ποταμό, ανάμεσα στο επιβλητικό μπετόν αρμέ της κατασκευής. Στο έργο της, που έχει συνδιαλεχθεί με εκείνο του δασκάλου πολλών Λε Κορμπιζιέ και του σπουδαίου Ιάπωνα μεταβολιστή Κίσο Κουροκάβα, με τους οποίους συνεργάστηκε, συμπεριλαμβάνεται το ξενοδοχείο «Ζλάτιμπορ» (1975-1981) στο Ούζιτσε της σημερινής Σερβίας και το Μνημείο των Πεσόντων Στρατιωτών (1975), στο Λιεσάνσκα Νάχιγια στο ανατολικό Μαυροβούνιο, ενώ το 1994 η ίδια κατέστη ένα από τα ελάχιστα ξένα μέλη της Ρωσικής Ακαδημίας Αρχιτεκτονικής.

Κτίρια σήμερα

Οπως μας ενημερώνουν οι επιμελητές της έκθεσης στο MoMA, το «Ποντγκόριτσα» και τα κεντρικά γραφεία της Energoprojekt απειλούνται: το πρώτο από την κατασκευή ενός παρακείμενου πύργου 12 ορόφων, ενώ από το δεύτερο έχει αφαιρεθεί η πρόσοψη και έχει παραμείνει μόνον ο σκελετός του. «Μια νέα ιστοριογραφία της μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής της Γιουγκοσλαβίας δεν μπορεί, μόνη, να σώσει το έργο αυτών των αρχιτεκτόνων, αλλά δύναται να επαναξιολογήσει την αντίστοιχη κληρονομιά τους. Τα ξενοδοχεία της Ράντεβιτς, η προκατασκευασμένη κουζίνα της Τάνσιγκ, οι μελέτες της Ιβάνσκε, η κληρονομιά της Στέριτς και τα αστικά σχέδια και μουσεία της Νεστόροβα - Τόμιτς μαρτυρούν το πλήθος και την ποικιλομορφία των επιτευγμάτων αυτών των αρχιτεκτόνων στη σοσιαλιστική Γιουγκοσλαβία. Αυτές οι επαγγελματίες, που αξίωσαν την παρουσία τους και μετατόπισαν το επαγγελματικό παράδειγμα, επέμεναν, ακόμη και όταν η αρχιτεκτονική αποτύγχανε να καλλιεργήσει την ισότητα».

http://www.kathimerini.gr

Έντυπη