Η Θέση Της Γυναίκας Και Το Γυναικείο Κίνημα Στην Ελλάδα: Μία Ανασκόπηση

Κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης (1821-1830), η γυναικεία παρουσία ήταν ιδιαίτερα αισθητή: Εύπορες γυναίκες προσέφεραν στον Αγώνα την περιουσία τους και, σε πολλές περιπτώσεις, συμμετείχαν σε αυτόν (βλ. Μαντώ Μαυρογένους και Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα). Η περίοδος που ακολούθησε μετά το 1830, με τις ανακατατάξεις που επέφερε η Επανάσταση στην ελληνική κοινωνία, και με την παλινόρθωση του θεσμού της Βασιλείας ανέστειλε την παραπάνω δυναμική.

Πιο αναλυτικά, παρά τους γοργούς ρυθμούς αστικοποίησης της μετεπαναστατικής ελληνικής κοινωνίας και τις απόπειρες εξευρωπαϊσμού που συνόδευσε η άφιξη του βασιλιά Όθωνα, οι αντιλήψεις, οι νοοτροπίες και οι αξίες των Ελλήνων παρέμειναν βαθιά ριζωμένες στο παρελθόν. Αυτό σήμαινε γενικό αποκλεισμό των γυναικών από το δημόσιο χώρο – δηλαδή την εργασία, τα πεζοδρόμια και τα καφενεία που θεωρούνταν κατ’ εξοχήν ανδρικοί χώροι. Ωστόσο, η ταύτιση της γυναίκας με τον ιδιωτικό χώρο και τις δουλειές του σπιτιού συνέβαλαν στην περαιτέρω υπονόμευση της θέσης της, και στη δημιουργία μίας ριζικά σεξιστικής και πατριαρχικής κοινωνίας.

Οι αλλαγές στην οικονομία και η εμφάνιση «αντρικών» επαγγελμάτων στις αστικές περιοχές οδήγησαν στην ένταση των έμφυλων διαφορών και στον υποβιβασμό της γυναικείας εργασίας στο σπίτι. Όπως αναφέρει η Ε. Βαρίκα στο έργο της «Η εξέγερση των Κυριών», η εργασία στο σπίτι δεν υπαγόταν στο πλαίσιο της μισθωτής εργασίας – δεν ήταν, δηλαδή, εργασία strictu sensu, όπως αυτήν των ανδρών. Αντίθετα, θεωρήθηκε ταυτόσημη της χειρωνακτικής εργασίας και υπονομεύτηκε από την πατριαρχική μικροαστική ιδεολογία, καθώς θεωρήθηκε «χάσιμο χρόνου». (Βαρίκα Ε., 2007). Παράλληλα, η επικράτηση του θεσμού της προίκας είχε ως αποτέλεσμα την αντικειμενοποίηση των γυναικών, οι οποίες έγιναν μέσο επίδειξης πλούτου για τα αρσενικά της οικογένειας.

Οι Πρώτες Ενδείξεις Του Γυναικείου Κινήματος

Χωρίς αμφιβολία, στην παραπάνω κατάσταση συνέβαλαν η απουσία βιομηχανικών μονάδων που θα έσπρωχναν τις γυναίκες φτωχών οικογενειών στην εργασία, και θα συνέδεαν το φεμινιστικό κίνημα με το σοσιαλιστικό -όπως συνέβη σε άλλες ανεπτυγμένες χώρες- ενώ, παράλληλα, θα συνέβαλαν στη γυναικεία χειραφέτηση μέσω της εργασίας και της εκπαίδευσης.

Όσον αφορά το δεύτερο, αν και η υποχρεωτική εκπαίδευση και για τα δύο φύλα θεσμοθετήθηκε το 1834, η γυναικεία εκπαίδευση αναπτύχθηκε πολύ λιγότερο από την ανδρική: Το 1837 το ποσοστό των κοριτσιών στα δημοτικά ανερχόταν στο 9%-10%, ενώ 40 χρόνια αργότερα έφτανε το 22%. Παράλληλα, η διαφορά στην εξέλιξη της εκπαίδευσης των δύο φύλων παρατηρείται από τα ποσοστά αναλφαβητισμού. Πιο συγκεκριμένα, αν και αμέσως μετά την Επανάσταση τα ποσοστά ήταν σχεδόν ίσα (γύρω στο 90%-95%), το ποσοστό των αναλφάβητων αντρών έπεσε στο 69%, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό των γυναικών παρέμεινε στα 93%.. Η κατάργηση της μικτής εκπαίδευσης το 1834 ( Ν.1834, άρθρο 58) συνέτεινε στην περαιτέρω υπονόμευση της γυναικείας εκπαίδευσης αφού, ελλείψει κρατικών δαπανών, αφέθηκε εξ’ ολοκλήρου στην ιδιωτική πρωτοβουλία, καθιστώντας την προνόμιο λίγων κοριτσιών μεσοαστικών οικογενειών. Στην υπονόμευσή της συνέβαλε και η γενική αντίληψη πως η γυναικεία εκπαίδευση είναι καθαρά διακοσμητική, αφού -πέρα από το επάγγελμα της δασκάλας- ήταν αποκλεισμένες από την εργασία.

Παρ’όλα αυτά η γυναικεία εκπαίδευση, αν και δευτερεύουσας σημασίας, αποτέλεσε καθοριστικό τομέα για την ανάπτυξη γυναικείας ιδεολογίας. Η συντροφικότητα και αλληλοϋποστήριξη εκτόνωσαν την αλληλεγγύη ανάμεσα στις γυναίκες, και συνέβαλαν σε μια μεταβολή που μπορεί να χαρακτηριστεί και ως «συνείδηση του φύλου». Στο πλαίσιο αυτό ιδρύθηκε το 1887 η «Εφημερίδα των Κυριών» (1887-1907) -από την εκπαιδευτικό, και μια από τις θεμελιώτριες του φεμινιστικού κινήματος στην Ελλάδα, Kallirhoe Parren, δασκάλα στο επάγγελμα-, και λειτούργησε ως το βασικό όργανο γυναικείας προπαγάνδας και προώθησης των γυναικείων αιτημάτων και εμπειριών. Η Kallirhoe Parren θεωρείται μία από τις εισηγήτριες του φεμινισμού στην Ελλάδα, καθώς εξέφρασε τα δύο βασικά αιτήματα της εποχής που προέβαλαν οι φεμινίστριες – δηλαδή, τη δημόσια δωρεάν παιδεία και τη δυνατότητα εργασίας. Παράλληλα, η συγγραφική της δράση στην «Εφημερίδα των Κυριών» σχετικά με τη θέση της γυναίκας και τις ανάγκες της διέδιδε τα ιδεώδη του κινήματος, ενώ πλούσια ήταν και η εθελοντική της προσφορά μέσω του «Λυκείου Ελληνίδων» (1911) για την επιμόρφωση των αναλφάβητων γυναικών.

Φεμινίστριες 19ου αι.

Παράλληλα, τα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα παρατηρείται μία δειλή ένταξη των γυναικών στο χώρο της εργασίας και, συγκεκριμένα, στα εργοστάσια κλωστουφαντουργίας. Κυρίως γίνεται λόγος για κορίτσια 10-12 ετών από φτωχές οικογένειες της περιφέρειας της Αττικής, και κάποιων νησιών του Αργοσαρωνικού και των Κυκλάδων. Έτσι, στις 13 Απριλίου 1892 παρατηρείται η πρώτη απεργία γυναικών του εργοστασίου κλωστουφαντουργίας «Ρετσίνα», λόγω της μείωσης 20% των απολαβών των εργατριών (τα αρχικά ημερομίσθια έφταναν τις 2-3 δραχμές). Η απεργία αυτή, αν και σήμερα φαντάζει σημαντικό γεγονός, αντιμετώπισε την απαξίωση του Τύπου της εποχής, ενώ ελάχιστες εφημερίδες ασχολήθηκαν επιγραμματικά, με αποτέλεσμα να είναι άγνωστη η έκβασή της.

Παρά τα πρώτα βήματα, ο φεμινισμός της περιόδου (εώς τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο) δεν διακρίνεται για την αγωνιστικότητα και την αποφασιστικότητα αντίστοιχων κινημάτων στο εξωτερικό, όπου κινήματα των λεγόμενων «σουφραζέτων» προκαλούσαν πραγματικά επεισόδια και αποτελούσαν πρόβλημα για τις αρχές. Στην πραγματικότητα, δεν είχε τεθεί καν ζήτημα παραχώρησης της γυναικείας ψήφου, παρά μόνο από κάποιες ριζοσπάστριες φεμινίστριες της περιόδου, επηρεασμένες κυρίως από την Ρωσική Επανάσταση και την καθιέρωση του κομμουνιστικού καθεστώτος στη Ρωσία το 1917. Αντίθετα, οι γυναίκες της περιόδου, με βασική εκπρόσωπο την Parren, δεν επιχείρησαν να ανατρέψουν τα στερεότυπα για τη διαφορετική φύση και προορισμό των γυναικών, θυσίαζοντας το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι για χάρη της εργασίας και της εκπαίδευσης που θεωρούσαν το βασικό μέσο για την χειραφέτηση τους, χωρίς να ταράξουν τους συντηρητικούς κύκλους της εποχής. Ακόμα και το «Λύκειο Ελληνίδων», που ίδρυσε η Parren το 1911, αρκέστηκε σε εθελοντικές δράσεις (δωρεάν διδασκαλία σε αγράμματες γυναίκες), και αφομοίωσε την εθνικιστική ιδεολογία που κυριαρχούσε την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων. Επομένως, αν και ο εθνικισμός ενίσχυσε τον ρόλο της δασκάλας στις αλύτρωτες περιοχές, λειτούργησε ως εμπόδιο για την ανάπτυξη του φεμινιστικού κινήματος.

Η Εξέλιξη Της Ελληνίδας Από Τον Μεσοπόλεμο Έως Και Τη Δικτατορία Του 1967

Η περίοδος του Μεσοπολέμου θεωρείται ιδιαίτερα σημαντική, εξαιτίας του πλήθους νέων οργανισμών και συνδέσμων που ιδρύθηκαν για την προώθηση των συμφερόντων και των αιτημάτων των γυναικών. Εν ολίγοις, σε αντίθεση με τα προηγούμενα χρόνια, την περίοδο αυτή οι γυναίκες στρέφονται στο δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι ως βασικό μέσο για την επίτευξη της χειραφέτησής τους. Επιπλέον, χάρη στην Ρωσική Επανάσταση και στην εμφάνιση του συνδικαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα, κάνει την εμφάνισή του μία πολύ πρώιμη μορφή Σοσιαλιστικού Φεμινισμού που συνδέεται όχι μόνο με τις μεσοαστές, αλλά και με τις εργάτριες.

Αρχικά, το 1919 εμφανίζεται το «Εθνικόν Συμβούλιον Ελληνίδων» (ΕΣΕ), ως τμήμα του «Διεθνούς Συμβουλίου Γυναικών», και φέρνει στο προσκήνιο τη σταδιακή επέκταση του δικαιώματος της ψήφου και στον γυναικείο πληθυσμό. Επιπρόσθετα, η Ρωσική Επανάσταση, που επηρέασε τα πολιτικά πράγματα στη χώρα, δεν μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστο το φεμινιστικό κίνημα και, έτσι, ιδρύεται για πρώτη φορά το 1919 μια πιο ριζοσπαστική ομάδα, ο «Σοσιαλιστικός Όμιλος Γυναικών», που απαιτεί καθολικό δικαίωμα ψήφου για τον γυναικείο πληθυσμό. Παράλληλα, με την Ανταλλαγή Πληθυσμών, το φεμινιστικό κίνημα εκτονώθηκε σε ένα βαθμό, καθώς πολλές γυναίκες πρόσφυγες απορροφήθηκαν ως εργάτριες στα εργοστάσια της περιόδου.

Γυναίκες εργάτριες στις φάμπρικες

Οι σοσιαλίστριες φεμινίστριες, μέσω των ομάδων που δημιούργησαν, άρχισαν να ασκούν κριτική στο Ε.Σ.Ε., ως προσκολλημένο στις γυναίκες της μεσαιοαστικής τάξης και στην εθελοντική προσφορά, η οποία δεν ταράσσει τα νερά της πατριαρχίας. Αντίθετα, αυτές έθεταν ρηξικέλευθα αιτήματα στο προσκήνιο, όπως για δωρεάν δημόσια γυναικεία εκπαίδευση, για παραχώρηση του δικαιώματος του εκλέγειν και εκλέγεσθαι στις γυναίκες, και για καθιέρωση του 8ώρου στον τομέα της εργασίας. Εν τέλει, κυριάρχησαν οι πιο φιλελεύθερες φεμινίστριες και, το 1930, η κυβέρνηση Βενιζέλου παραχώρησε περιορισμένα δικαιώματα ψήφου – και όχι καθολικά. Αυτά μπορούσαν να τα απολαύσουν μόνο οι μορφωμένες γυναίκες άνω των 30 ετών (σχεδόν το 70% των γυναικών ήταν αναλφάβητες).

Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος «πάγωσε» την πρόοδο του κινήματος. Ωστόσο, πολλές γυναίκες τάχθηκαν με το ΕΑΜ και άλλες αντιστασιακές αριστερές ομάδες, και διεξήγαγαν συλλογικό αγώνα. Μετά την απελευθέρωση, ενισχύθηκε η συνεργασία ανάμεσα σε κομμουνιστικές και φιλελεύθερες φεμινιστικές ομάδες υπό την αριστερή «Πανελλήνια Ένωση Γυναικών», ενώ συντηρητικές, όπως το «Λύκειο Ελληνίδων», περιθωριοποιήθηκαν και αδρανοποιήθηκαν. Μετά το τέλος του Εμφυλίου και την αναγόρευση εκτός νόμου όλων των ομάδων συνεργαζόμενων με το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, πολλές αγωνίστριες βρέθηκαν φυλακισμένες.

Ουσιαστικά, το γυναικείο ζήτημα επανήλθε στο προσκήνιο στην ταραγμένη και πολιτικά ασταθή δεκαετία του ’50, όταν το 1952 χορηγήθηκε, υπό τα πρότυπα που έθετε ο ΟΗΕ, καθολικό δικαίωμα ψήφου, χωρίς περιορισμούς, ενώ το 1956 υπουργοποιείται για πρώτη φορά η Λίνα Τσαλδάρη στο Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας, κάτω από τις προσπάθειες δυτικοποίησης και φιλελευθεροποίησης της πολιτικής σκηνής. Από την άλλη, ένας αριθμός γυναικών παρέμενε ακόμα φυλακισμένος ή εξορισμένος. Τη δεκαετία του 1960 παρατηρείται επανίδρυση κάποιων αριστερών ομάδων, όπως της Πανελλήνιας Ένωσης Γυναικών, ωστόσο σύντομα η δραστηριότητα αυτή έμελλε να διακοπεί από το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1967. Την περίοδο της δικτατορίας, όσες ομάδες αρνήθηκαν να λειτουργήσουν με τους νέους κανονισμούς διαλύθηκαν, ενώ άλλες αρκέστηκαν στη φιλανθρωπία και τον εθελοντισμό.

Η Γυναίκα Της Μεταπολίτευσης

Μπορεί το γυναικείο κίνημα κατά την περίοδο της δικτατορίας να είχε ανασταλεί, αλλά η αποκατάσταση της δημοκρατίας ανέδειξε νέους όρους για τη ζωή της γυναίκας. Η αστικοποίηση του μεγαλύτερου μέρους του ελληνικού πληθυσμού, η διεύρυνση της γυναικείας εκπαίδευσης και η πολιτικοποίηση ενός μεγάλου τμήματος των γυναικών κατά τη διάρκεια της δικτατορίας συνέβαλαν στη ραγδαία άνθιση του φεμινιστικού κινήματος. Ήδη από τα πρώτα χρόνια ιδρύθηκαν πλήθος οργανώσεων, περισσότερες από κάθε άλλη φορά, οι περισσότερες συνδεόμενες με το ΚΚΕ ή το νεοσύστατο, τότε, ΠΑΣΟΚ. Οι πιο σημαντικές ήταν η «Κίνηση Δημοκρατικών Γυναικών», ο «Σύνδεσμος Ελληνίδων Γυναικών» και η «Ομοσπονδία Γυναικών Ελλάδας». Στο γεγονός αυτό σίγουρα συνέβαλε και η σταδιακή είσοδος του δευτέρου κύματος φεμινισμού στην Ελλάδα. Στο νέο Σύνταγμα που ψηφίστηκε, κατοχυρωνόταν η ισότητα των δύο φύλων απέναντι στον νόμο. Στο πλαίσιο αυτό που δημιουργήθηκε, η δεύτερη κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ το 1983 πέρασε μια σειρά από νόμους που ενίσχυσαν την θέση της γυναίκας. Οι πιο αξιοσημείωτοι είναι ο εκσυγχρονισμός του Οικογενειακού Νόμου, που εξάλειφε κάθε μορφή ιεραρχίας στον οικογενειακό χώρο, η κατάργηση του αναχρονιστικού και σεξιστικού θεσμού της προίκας, που αντικειμενοποιούσε τις γυναίκες, η αποποινικοποίηση της άμβλωσης και το Συναινετικό Διαζύγιο.

Σήμερα, παρά το γεγονός πως πολλά προβλήματα έχουν θεαματικά ξεπεραστεί, στο προσκήνιο η ισότητα δεν έχει αποκατασταθεί. Αρχικά, η διάσταση των δύο φύλων παρατηρείται στην εκπαίδευση. Η επιλογή των γυναικών προς τις θετικές σπουδές είναι υποβαθμισμένη, εξαιτίας των έμφυλων στερεοτύπων που επικρατούν (λόγου χάρη, στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, στις σπούδες που έχουν σχέση με Ηλεκτρισμό και Ένεργεια, σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ, την περίοδο 2015-2016 φοιτούσαν 315 γυναίκες και 1441 άντρες). Επιπλέον, η οικονομική κρίση έχει πλήξει τη θέση της γυναίκας καθώς, σύμφωνα με τον Guardian, πολλές στρέφονται πίσω στις δουλειές του νοικοκυριού, ενώ άλλες βλέπουν τα εργασιακά τους δικαιώματα να καταπατώνται με την μείωση των μισθών και την ανασφάλιστη εργασία. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ και τη EUROSTAT, στην Ελλάδα παρατηρείται η μεγαλύτερη διαφορά μεταξύ των κρατών μελών της Ε.Ε. στο ποσοστό ανεργίας μεταξύ ανδρών (19,9%) και γυναικών (28,1%). Αντίστοιχα, το ποσοστό απασχόλησης είναι 61% για τους άνδρες και 43,3% για τις γυναίκες. Παράλληλα, στην ίδια έρευνα φαίνεται πως το 95% έχουν την φροντίδα των παιδιών και το 85% ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού (έναντι 53% και 16% για τους άντρες αντίστοιχα). Τέλος, στον χώρο της πολιτικής, τον Σεπτέμβριο 2015 εκλέχτηκαν μόνο 54 γυναίκες βουλευτίνες, η συντριπτική πλειοψηφία από τον ΣΥΡΙΖΑ (το ρεκόρ σημειώθηκε τον Ιανουάριο του ίδιου έτους με 68). Επομένως, είναι γεγονός πως οι γυναίκες υποεκπροσωπούνται, αν λάβει κανείς υπόψιν του το σύνολο του ελληνικού γυναικείου πληθυσμού.

Έκθεση της EUROSTAT για την θέση της γυναίκας στην Ελλάδα (2014)

Συμπέρασμα

Λαμβάνοντας υπόψιν τα παραπάνω, όταν κάνουμε λόγο για το ελληνικό φεμινιστικό κίνημα, αναφερόμαστε βασικά σε ένα φιλελεύθερο -σύμφωνα με τα δεδομένα της κάθε εποχής- κίνημα, που δεν είχε βασικό στόχο να ταράξει τα νερά της πατριαρχίας και να περάσει τα αιτήματά του με κάθε τρόπο. Σε αυτό οφείλεται το γεγονός πως δεν σημειώθηκαν περιστατικά όπως σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες που κυριαρχούσαν οι σουφραζέτες, με εμφανή ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά, αλλά και σε βαλκανικές (π.χ. Βουλγαρία), που η όλη κίνηση συνδυάστηκε και με την ανάπτυξη του σοσιαλιστικού κινήματος. Σήμερα, είναι αδιαμφισβήτητο το γεγονός πως έχουν ξεπεραστεί σε πολλούς τομείς αρκετές μορφές διακρίσεων, ωστόσο, πίσω από την πλασματική αυτή κατάσταση, χρειάζεται ακόμα πολλή δουλειά για να επιτευχθεί ολοκληρωτικά η ισότητα.

Πηγές:

1. Βαρίκα, Ε. (2007). Η εξέγερση των Κυριών. Εκδόσεις Κατάρτι
2. Φωτιάδη, Ι. (2015). Λιγότερες γυναίκες στη νέα σύνθεση του Κοινοβουλίου. http://www.kathimerini.gr/831762/article/epikairothta/politikh/ligoteres-gynaikes-sth-nea-syn8esh-toy-koinovoylioy
3. Φούρλα, Δ. (2017). ΕΛΣΤΑΤ: Στην Ελλάδα η μεγαλύτερη διαφορά στο ποσοστό ανεργίας μεταξύ ανδρών και γυναικών. http://www.dimokratiki.gr/18-10-2017/elstat-stin-ellada-megalyteri-diafora-sto-pososto-anergias-metaxy-andron-ke-gynekon/
4. Lazarides, G. (2010). The feminist movement in Greece: An overview. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/09589236.1994.9960568
5. Grammatikopoulou, C. (2016). The rebel woman”: Τhe early years of Greek Feminism. https://interartive.org/2016/05/rebel-woman-feminism-greece-en
6. Βλαχοδήμου, Κ. (2018). Οι Ελληνίδες «φαμπρικούδες», που άνοιξαν τον δρόμο στις… σουφραζέτες. http://tvxs.gr/news/blogarontas/oi-ellinides-famprikoydes-poy-anoiksan-ton-dromo-stis-soyfrazetes
7. Davies, L. (2012). Greek crisis hits women especially hard. https://www.theguardian.com/world/greek-election-blog-2012/2012/jun/15/greek-crisis-women-especially-hard
8. Νικολακόπουλος, Η. (2000). Καχεκτική Δημοκρατία: κόμματα και εκλογές, 1946-1967. Εκδόσεις Πατάκη, (σελ. 217)

powerpolitics.eu