της Μαρίτας Βυργιώτη & Δανάης Καρυδάκη
Τέσσερεις μήνες μετά το τρομοκρατικό χτύπημα στο Παρίσι, στις 22 Μαρτίου 2016, έγινε δεύτερο χτύπημα στην Ευρώπη, την ευθύνη του οποίου φέρεται να ανέλαβε το Ισλαμικό Κράτος. Τα θύματα του είναι οι νεκροί και οι τραυματίες στο αεροδρόμιο Zaventem και στη στάση του μετρό Maelbeek στις Βρυξέλλες, αλλά και οι κάτοικοι της Ευρώπης, πολλές ελευθερίες των οποίων θα θυσιαστούν στον βωμό μιας υποτιθέμενης ασφάλειας. Στον απόηχο βέβαια της εξευτελιστικής σε δικαιωματικό επίπεδο συμφωνίας Τουρκίας-ΕΕ της 20ης Μαρτίου, εύλογα θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι το μεγαλύτερο θύμα του χτυπήματος στις Βρυξέλλες είναι οι εκατοντάδες χιλιάδες προσφύγων που αιτούνται άσυλο στην Ευρώπη.
Μέσα από τον λόγο της κυριαρχίας, εκπεφρασμένο από κρατικούς θεσμούς, Ευρωπαϊκούς φορείς, γιαλαντζί φιλανθρωπίες, πολιτικά κόμματα και ΜΜΕ, οι πρόσφυγες βαφτίζονται μάνι-μάνι τζιχαντιστές ούτως ώστε, κατά παράβαση των διεθνών συνθηκών, να νομιμοποιηθεί κοινωνικά η «επαναπροώθηση τους σε ασφαλή τρίτη χώρα» (Οργουελιανός νεολογισμός για την «απέλαση σε νέο-Οθωμανικό σουλτανάτο όπου τα δικαιώματα καταπατώνται σαν μη-με-λησμόνει από τρελό-φορτηγό-με-τα-φρένα-σπασμένα»). Με άλλα λόγια, ο πρόσφυγας, κουτσουρεμένος όπως έχει ξαναειπωθεί σε αυτό που ο Ιταλός φιλόσοφος Giorgio Agamben ονομάζει homo sacer, δηλαδή μια φιγούρα γυμνής ζωής απεκδεδυμένη από κάθε δικαίωμα, παρουσιάζεται σαν απειλή για την σωματική ακεραιότητα του Ευρωπαίου και ο τελευταίος συναινεί με συνοπτικές διαδικασίες στην απομάκρυνση του πρώτου από τη γη που νοεί ως τσιφλίκι του. Και κάπως έτσι, στο παζάρι τούτο του παραλογισμού, η αλληλεγγύη ανταλλάσσεται με την ψευδο-προστασία ενός ζωντανού αρτιμελούς σώματος.
Οι ακροδεξιές πολιτικές που εξαπλώνονται σαν επιδημία πανούκλας σε Ευρωπαϊκά κράτη όπως η Γερμανία, η Σλοβακία, η Ουγγαρία αλλά και η Ελλάδα, δεχόμενες τονωτικές ενέσεις μπότοξ από τις δηλώσεις του Donald Trump στην Αμερική, βλέπουν τους πρόσφυγες σαν απειλητική ροή που στοχεύει στη μόλυνση της Ευρωπαϊκής καθαρότητας. Και κάπως έτσι, ο δημόσιος λόγος που προσβλέπει σε μια Ευρώπη-φρούριο όλο και διανθίζεται από ρητορικές μίσους σύμφωνα με τις οποίες το σώμα του Ευρωπαίου, ή καλύτερα της Ευρωπαίας, δεν απειλείται μόνο από τον πρόσφυγα-τρομοκράτη αλλά και από τον πρόσφυγα-βιαστή. Με άλλα λόγια, το φύλο σαν άξονας εξουσίας φοράει τα καλά του και έρχεται να διαδραματίσει έναν καίριο ρόλο, όπως συχνά-πυκνά έχει κάνει και στο παρελθόν. Σάλος, που λένε και οι κακές-δημοσιογραφικές γλώσσες, προέκυψε από τις καταγγελίες για σεξουαλικές επιθέσεις από μετανάστες την παραμονή της Πρωτοχρονιάς στην Κολωνία. «Είναι στο DNA τους να βιάζουν», μας πληροφορεί ο κάτοχος διδακτορικού Γενετικής Θέμος Αναστασιάδης. Σοκ από την απόπειρα σεξουαλικής κακοποίησης ενός 7χρονου κοριτσιού από πρόσφυγα στον καταυλισμό της Ειδομένης. Τι κι αν από τις 58 καταγγελίες για βιασμούς στην Κολωνία μόνο 3 αφορούσαν μετανάστες, τι κι αν δεν επικροτήθηκε από την καλεσμένη το ρατσιστικό αφήγημα του Θέμου, τι κι αν διέψευσε η οικογένεια της μικρής το περιστατικό; Η ρετσινιά του «οι πρόσφυγες μας βιάζουν τις γυναίκες» ήρθε για να μείνει και να χρησιμοποιηθεί κατά το δοκούν.
Αυτή τη ρετσινιά μπορούμε να τη δούμε υπό το πρίσμα της φυλετικοποίησης της σεξουαλικής βίας, της απόδοσης δηλαδή φυλετικών χαρακτηριστικών στη σεξουαλική βία, που συνήθως, αλλά όχι αποκλειστικά, έχει θύματα γυναίκες. Αυτός ο μηχανισμός δεν είναι πρωτοφανές φαινόμενο. Τα σεξουαλικά εγκλήματα έχουν ιστορικά χρησιμοποιηθεί σαν στερεοτυπική μομφή ενάντια στους κατά καιρούς διωκόμενους και στοχοποιημένους Άλλους. Ο βιασμός δεν ήταν βέβαια πάντοτε κατοχυρωμένος νομικά όπως τον αντιλαμβανόμαστε σήμερα στη Δύση. Για παράδειγμα, στο Ρωμαϊκό Δίκαιο η κατηγορία του βιασμού είχε περισσότερο τη μορφή της απαγωγής μιας γυναίκας και θύμα θεωρούνταν νομικά ο «κύρης του σπιτιού», δηλαδή είτε ο πατέρας της είτε ο σύζυγος της. Αργότερα, χριστιανοί λόγιοι κατηγορούσαν τη γυναίκα για πρόκληση του βιασμού με σκοπό την, ούτως ή άλλως αμαρτωλή, σεξουαλική ευχαρίστηση. Άλλες «σεξουαλικές παρανομίες», όπως η αιμομιξία ή τα σεξουαλικά όργια, χρησιμοποιήθηκαν σαν κατηγορία (σχεδόν εφάμιλλη αυτής του κανιβαλισμού) από τους Ρωμαίους για τους πρωτοχριστιανούς και από τους χριστιανούς για τους Εβραίους στον Μεσαίωνα. Με την αυγή της νεωτερικότητας και την ανάδυση της φυλετικής θεωρίας αλλά και την παγίωση του καπιταλιστικού συστήματος, το αφήγημα «μας βιάζουν οιαλλόφυλοι τις γυναίκες» κυριάρχησε στον λόγο των αποικιοκρατών για τους γηγενείς πληθυσμούς των αποικιών, των Ναζί για τους «μη-άριους», και των λευκών για τους μαύρους της εργατικής τάξης στον Αμερικανικό Νότο.
Το πιο ενδιαφέρον ίσως κεφάλαιο στην ιστορία του βιασμού και της σεξουαλικής κακοποίησης είναι η χρήση τους ως εργαλεία επιβολής και κυριαρχίας σε περιόδους πολέμου. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια της απελευθέρωσης της Πολωνίας από τον Κόκκινο Στρατό το 1945, σημειώθηκαν εκατοντάδες περιστατικά ομαδικών βιασμών Πολωνών και Γερμανίδων γυναικών από Σοβιετικούς στρατιώτες. Επιπλέον, στις αρχές του 2000, έφτασαν στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης υποθέσεις συστηματικού βιασμού, σεξουαλικών βασανιστηρίων και εξευτελισμού περίπου 20.000 μουσουλμάνων γυναικών από Σέρβους στρατιώτες στον πόλεμο της Βοσνίας το 1992. Σύμφωνα με μαρτυρίες, τους δάγκωναν τις ρώγες μέχρι να ματώσουν, τις υποχρέωναν να χορεύουν γυμνές με κάννες όπλων, τις βίαζαν στοματικά, πρωκτικά και κολπικά, και ομαδικά κάθε νύχτα. Μια ακόμα πιο πρόσφατη υπόθεση σεξουαλικής βίας τοποθετείται στην περίοδο της εισβολής των ΗΠΑ στο Ιράκ, όπου τέσσερις Αμερικανοί στρατιώτες βίασαν ομαδικά μια 14χρονη μουσουλμάνα στη φυλακή του Abu Ghraib.
Σε περιπτώσεις πολέμου λοιπόν ο βιασμός συνιστά μια ακραία και συνολική εισβολή: δεν είναι μόνο το εθνικό έδαφος και ο πολιτισμικός πλούτος που δέχονται επίθεση και κατακτώνται, αλλά και τα σώματα των γυναικών. Η σεξουαλική βία στον πόλεμο ανάγεται στο απόλυτο όπλο υποδούλωσης ως διεισδυτικό και τραυματικό συμβάν, διότι στιγματίζει όχι μόνο τις γυναίκες και τα νεαρά κορίτσια και αγόρια, αλλά και τις οικογένειές τους, καθώς συνιστά άγρια εισβολή στην κουλτούρα, τη θρησκεία και τις αξίες τους. Το ότι η μαζική και συστηματική σεξουαλική κακοποίηση αποτελεί εργαλείο κυριαρχίας και επιβολής σε περιπτώσεις ένοπλης εισβολής κάνει τις δηλώσεις του Θέμου Αναστασιάδη, όπως και τις πιο εκλεπτυσμένες του Θάνου Πλεύρη «θα σκοτώνουν τους άντρες ως άπιστους και θα κάνουν σκλάβες τις γυναίκες μας», να αποκτούν πολιτικό χρώμα. Ο βιασμός ως όπλο υποταγής παραπέμπει σε ένοπλη σύρραξη, και σε συνδυασμό με την πρόσφατη επίσκεψη της Angelina Jolie ενισχύει τη σκιαγράφηση της ελληνικής πραγματικότητας σαν εμπόλεμης ζώνης. Με άλλα λόγια, στη ρατσιστική προκατάληψη ότι «οι ξένοι μας παίρνουν και μας βιάζουν τις γυναίκες» υποβόσκει η απελπισμένη κραυγή ότι η «λευκή, ελληνική, πατριαρχία δέχεται επίθεση».
Έτσι, στον ηγεμονικό λόγο, οι προσφυγικές ροές δεν αποτελούνται πια από ανθρώπους που εγκαταλείπουν έναν τόπο ο οποίος βομβαρδίζεται από Αμερικανικά, Ρωσικά, Γαλλικά, ή Αγγλικά αεροσκάφη σκοτώνοντας χιλιάδες αμάχους, όπως στο Αλέππο ή στην Ντούμα. Αποτελούνται από άντρες, μουσουλμάνους, ενδεχομένως τρομοκράτες, που εισβάλλουν στα σύνορα της χώρας μας από τη Λέσβο και σκοπεύουν να κλέψουν τις γυναίκες μας, να τις βιάσουν και να αναπαραγάγουν το είδος τους μολύνοντας το δικό μας. Οι πρόσφυγες όχι μόνο αντιμετωπίζονται σαν μια ομοιόμορφη και ομοιογενής μάζα αντρών (αγνοώντας τις οποιεσδήποτε ταξικές, πολιτισμικές, εθνικές, έμφυλες, θρησκευτικές διαφορές που μπορεί να φέρουν) αλλά αντιμετωπίζονται και σαν ένα πλήθος που εισβάλλει με πολεμικές ιαχές και διαχέεται σαν ροή, σαν κάτι ρευστό—και άρα που δύσκολα περιχαρακώνεται—στην Ευρωπαϊκή ήπειρο. Ίσως πια η μεταφορά του homo sacer να μην είναι αρκετή για να περιγράψει την ταυτότητα του πρόσφυγα, η οποία υγροποιείται στη φρασεολογία της προσφυγικής ροής. Διεισδύει δηλαδή σε σύνορα όπως θα διεισδύσει και σε γυναικεία κορμιά.
Ο πρόσφυγας στην Ευρώπη είναι βέβαια όχι μόνο αυτός που τρέπεται σε φυγή από τον τόπο καταγωγής του, αλλά και αυτός που δεν ανήκει σε κανένα κράτος: ο περιπλανώμενος νομάς. Και είναι αυτός ο νομάς, που κατασκηνώνει σε αντίσκηνα στην Ειδομένη, και που βρίσκεται σε ένα μεταβατικό στάδιο πριν αποκτήσει νόμιμη κάρτα παραμονής σε κάποια Ευρωπαϊκή χώρα, ο πραγματικά ή φαντασιακά εξαθλιωμένος, ο πεινασμένος και «σεξουαλικά πεινασμένος», όπως χαρακτηριστικά ανέφερε ο Θέμος Αναστασιάδης, που είναι ο νούμερο ένα υποψήφιος βιαστής. Έτσι, εκτός από την αποδαιμονοποίηση της λευκής πατριαρχίας—είναι οι σκουρόχρωμοι που βιάζουν, όχι οι λευκοί, ισχυρίζονται—η στοχοποίηση των προσφύγων ως βιαστών έχει και ένα βαθιά ταξικό πρόσημο: είναι οι σκουρόχρωμοι, εξαθλιωμένοι, κατατρεγμένοι μη-πολίτες κανενός κράτους, οι νομάδες που βιάζουν τις γυναίκες μας.
Η διαδικασία της παρουσίασης του πρόσφυγα σαν βιαστή μοιάζει λοιπόν να πετυχαίνει μ’ έναν σμπάρο δυο τρυγόνια. Αρχικά, φορτώνοντας στον ήδη φυλετικά και ταξικά περιθωριοποιημένο πρόσφυγα τον βιασμό σαν βιολογικό χαρακτηριστικό μη ελέγχου των ενστίκτων του, ο πρόσφυγας δαιμονοποιείται και προβάλλεται σαν μη-άνθρωπος. Έτσι, στα μάτια των πολλών δικαιολογείται, νομιμοποιείται, και γίνεται σχεδόν επιτακτική η εξαθλίωση, η εκδίωξη, η καταστολή ή και ο αφανισμός αυτού του μη-ανθρώπου. Δεύτερον, φεύγει η ευθύνη και η ενοχή από τον βιαστή-άντρα, από την αρρενωπότητα ως κοινωνικά κατασκευασμένο ή—όπως θα έλεγε η Αμερικανίδα φιλόσοφος Judith Butler—επιτελεστικό χαρακτηριστικό. Αντί λοιπόν να προσπαθούμε σαν κοινωνία να δούμε τι πάει στραβά με την αρρενωπότητα και έχουμε τόσους θύτες άντρες σεξουαλικής βίας (σύμφωνα με ερευνητικά στοιχεία του 2014, μόνο στη «διαφωτισμένη» Ευρώπη, 98% των θυτών σεξουαλικής βίας απέναντι σε γυναίκες είναι άντρες), λέμε δεν φταίει το φύλο, φταίει η φυλή και η τάξη, φταίει που είναι ξένοι και αλλόθρησκοι, που είναι πεινασμένοι και απολίτιστοι. Και έζησε η λευκή πατριαρχία καλά, κι εμείς χειρότερα.
Από την άλλη πλευρά, όπως ακριβώς οφείλουμε να αντιστεκόμαστε στη δαιμονοποίηση των προσφύγων, έτσι ακριβώς οφείλουμε να αποφεύγουμε και την εξιδανίκευσή τους. Με άλλα λόγια, όταν αποδομούμε το ρατσιστικό αφήγημα «οι πρόσφυγες βιάζουν γυναίκες», δεν πρέπει να αποκλείουμε το ενδεχόμενο κάποιοι πρόσφυγες όντως να έχουν βιάσει γυναίκες, διότι ακριβώς επειδή είναι άνθρωποι, έχουν τα καλά τους και τα κακά τους όπως όλοι μας. Σύμφωνα με στοιχεία της Διεθνούς Αμνηστίας που δημοσιεύτηκαν τον Ιανουάριο του 2016, γυναίκες πρόσφυγες από τη Συρία που πέρασαν στην Ευρώπη μέσω της Τουρκίας έπεσαν θύματα σεξουαλικής κακοποίησης τόσο από διακινητές όσο και από άλλους πρόσφυγες. Μάλιστα, αυτή η εξιδανίκευση των προσφύγων ενδέχεται να ενισχύει αντί να πλήττει το ρατσιστικό παραλήρημα της Ευρωπαϊκής ακροδεξιάς. Για να το θέσουμε διαφορετικά, ίσως η έλλειψη ενός κριτικά δομημένου αντιλόγου και η αδυναμία ριζοσπαστικών φωνών να αντιμετωπίσουν δημόσια τον ρατσισμό με κάτι παραπάνω από το κάπως μονοδιάστατο επιχείρημα «οι πρόσφυγες είναι θύματα αυταρχικών πολιτικών», να είναι βούτυρο στο ψωμί της ακροδεξιάς. Ειδικά στην περίπτωση των βιασμών, εάν το αντεπιχείρημα στο ρατσιστικό αφήγημα «όλοι οι πρόσφυγες βιάζουν», είναι «κανένας πρόσφυγας δεν βιάζει», τότε ένα μονάχα περιστατικό βιασμού από πρόσφυγα φτάνει για να αποδοθεί η σεξουαλική βία σαν εγγενές γνώρισμα σε όλους τους. Ίσως, άλλωστε, μόνο αν δεν εξιδανικεύουμε τους πρόσφυγες να καταφέρουμε να τους δούμε ισότιμα και αλληλέγγυα, σαν άνθρωποι προς ανθρώπους.
Αυτή η συζήτηση για τον πρόσφυγα σαν βιαστή είναι στοιχειωμένη βέβαια από μια πανταχού παρούσα απουσία. Κάποιες πολύ πραγματικές γυναίκες, πρόσφυγες και μη πρόσφυγες, που υπήρξαν θύματα σεξουαλικής βίας, από πρόσφυγες και μη πρόσφυγες, παραμένουν αόρατες ανάμεσα στις γραμμές. Το σώμα τους γίνεται πεδίο μάχης μεταξύ αυτών που τις βιάζουν και αυτών που θέλουν να τις προστατεύσουν, αλλά κανείς δεν θέλει ν’ ακούσει τη φωνή τους.
Άλλωστε, ο πόλεμος ήταν πάντα υπόθεση μεταξύ αντρών.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου